Επικούριος - Φιγαλία (ετυμολογική και ιστορική ανάλυση)

(Η σωστή γραφή των δύο επίμαχων Λέξεων – Ετυμολογική και ιστορική ανάλυση)

Του Δημήτρη Κ. Βηλαρά, Φιλολόγου

Λαμβάνοντας υπόψη το λόγιο γνωμικό του αρχαίου Κυνικού φιλόσοφου  Αντισθένη "αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις", θα επιχειρήσω μια ετυμολογική και ιστορική ανάλυση των λέξεων Επικούριος και Φιγαλία, που αφορούν την τοπική μας ιστορία και την πολιτιστική μας κληρονομιά.

Α) Επικούριος

Ως Ολύμπιοι, προερχόμαστε από την ευρύτερη περιοχή του Επικούριου Απόλλωνα και αναφερόμαστε συχνά, προφορικά ή γραπτά, στον παγκόσμια γνωστό και περίφημο αυτό αρχαίο Ναό, τον "Παρθενώνα της Πελοποννήσου", δημιούργημα του αρχιτέκτονα Ικτίνου. Περισσότερο όμως από κάθε άλλον Έλληνα, οφείλουμε να γνωρίζουμε τη σωστή γραφή, την ορθογραφία του όρου "Επικούριος (Απόλλων)". Η λέξη "Επικούριος" λοιπόν, όταν χρησιμοποιείται ως επιθετικός προσδιορισμός στη λέξη "Απόλλων", γράφεται με ι στην προτελευταία συλλαβή και όχι με ει. Υπάρχει βέβαια και η γραφή της ίδιας λέξης και στην ίδια συλλαβή με ει, πλην όμως ο "Επικούρειος" με ει αναφέρεται στον οπαδό της φιλοσοφίας του αρχαίου Έλληνα φιλόσοφου Επίκουρου και δεν έχει καμμιά σχέση με τον "Επικούριο Απόλλωνα".

 Άλλωστε, η φιλοσοφία των Επικουρείων είχε υλιστικό χαρακτήρα, σύμφωνα με το φιλοσοφικό τους δόγμα "φάγωμεν, πίωμεν, αύριον γαρ αποθνήσκομεν", αντίθετα προς τον ιδεαλιστικό χαρακτήρα με τον οποίο έχει καθιερωθεί στη Μυθολογία ο Απόλλωνας, ως θεός του φωτός και του πνεύματος.

Πού οφείλεται όμως, η διαφορά στην ορθογραφία των δύο λέξεων; Οφείλεται στο γεγονός ότι, σύμφωνα με το Ετυμολογικό της Ελληνικής Γραμματικής, ο Επικούριος με ι είναι επίθετο, που προέρχεται από άλλο ε­πίθετο και συγκεκριμένα από το επίθετο "επίκουρος" (=βοηθός). Π.χ. Ε­πίκουρος (βοηθός) Καθηγητής του Πανεπιστημίου. Όταν δηλαδή έχουμε παραγωγή επιθέτου σε -ιος από άλλο επίθετο, τότε το -ιος γράφεται με ι. Έτσι έχουμε: επίκουρος - επικούριος (=βοηθός), καθαρός - καθάριος, φίλος -η -ον _ φίλιος -α -ον (=φιλικός) κ.ο.κ.

Όταν όμως έχουμε παραγωγή επιθέτου από κύριο όνομα προσώπου, τότε προκύπτει επίθετο σε -ειος με ει. Π.χ. Επίκουρος - Επικούρειος (φιλόσοφος), Βαρβάκης - Βαρβάκειος (αγορά), Ζάππας - Ζάππειον (μέγαρον), Κύκλωπας - Κυκλώπεια (τείχη), Δράκοντας - Δρακόντειοι (νόμοι), Κύλωνας - Κυλώνειον (άγος) κ.ο.κ.

Από πολύ παλιά λοιπόν, από κακό ξεκίνημα και προφανώς από σύγχυση των ομόηχων επιθέτων στους όρους "Επικούριος Απόλλων" (με ι) και "Επικούρειος φιλόσοφος" (με ει), επικράτησε και μεταδόθηκε από γενιά σε γενιά αυτό το λάθος(1), που καθίσταται εντονότερο, όσο διασημότερη είναι η λέξη στην οποία εμπεριέχεται. Το λάθος αυτό, που παρατηρείται και σε παλιές εγκυκλοπαίδειες, συνεχίζεται κάπου-κάπου μέχρι σήμερα και πρέπει να εξαλειφθεί τελείως, ιδιαίτερα από τον τοπικό Τύπο των γειτονικών επαρχιών μας, Ολυμπίας και Τριφυλίας, για να αποκατασταθεί η ορθογραφία του "Επικούριου Απόλλωνα", παράλληλα με την πραγματοποιούμενη αρχιτεκτονική αναπαλαίωσή του.

Δεν πρέπει, συνεπώς, να εθελοτυφλούμε σε κραυγαλέα λάθη, που η αβλεψία ή η προχειρότητα του παρελθόντος μάς κληροδότησε. Πρέπει επίσης να αποκατασταθεί από τους αρμοδίους των Νομαρχιών Ηλείας και Μεσσηνίας η ορθογραφία του όρου "Επικούριος Απόλλων" και

στις πάμπολλες πινακίδες των επαρχιών μας (Ολυμπίας και Τριφυλίας), που σηματοδοτούν την κατεύθυνση των τουριστών προς τον ομώνυμο Ναό, όσες τουλάχιστον εξακολουθούν να είναι λανθασμένες, όπως για παράδειγμα στη διασταύρωση του οδικού άξονα: Ανδρίτσαινα-Ναός, με την παράκαμψη προς Λινίσταινα και σε άλλες παρόμοιες διασταυρώσεις.

Πέρα όμως από την ορθογραφική ανάλυση του "Επικούριου Απόλλωνα", υπενθυμίζουμε ότι και από ιστορικής πλευράς ο θεός Απόλλωνας ονομάστηκε Επικούριος (= βοηθός), επειδή βοήθησε την πόλη της αρχαίας Φιγαλίας, σύμφωνα με την πίστη των κατοίκων της, να απαλλαγεί από το φοβερό λοιμό, που είχε ενσκήψει εκεί, γύρω στο 430 π.Χ., όταν, μετά ταύτα, άρχισε να κατασκευάζεται ο Ναός του.

 Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται και από τον μεγάλο μας ιστορικό συγγραφέα και περιηγητή Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.), ο οποίος στα "Αρκαδικά" του (έκδ. Νικόλαου Δ. Παπαχατζή, 2002, σελ. 370-371) επισημαίνει: «Το προσωνύμιο "Επικούριος" δόθηκε στον Απόλλωνα, γιατί ήρθε "επίκουρος" σε αρρώστια επιδημική, όπως και οι Αθηναίοι τον ονόμασαν (σ.σ.: τον Απόλλωνα)- Αλεξίκακο", γιατί κι απ' αυτούς απομάκρυνε την αρρώστια». (Εννοεί το λοιμό που ενέσκηψε στην Αθήνα το 430 π.Χ., από τον οποίο προσεβλήθη και πέθανε την επόμενη χρονιά και ο Περικλής).

Τέλος, η σύγχρονη Εγκυκλοπαίδεια "Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα" (έκδοση 1996) στο λήμμα "Επικούριος" (με ι) αναφέρει τα εξής: «Επικούριος, ο: Επίθετο αποδιδόμενο από τους αρχαίους Έλληνες σε θεούς που θεωρούνταν ως κατ' εξοχήν προστάτες και βοηθοί του ανθρώπου. Ως επίκουροι θεότητες λατρεύονταν προπάντων ο Απόλλωνας, ο Ασκληπιός, η Υγεία και η Άρτεμις». (Βλέπε επίσης στην ίδια Εγκυκλοπαίδεια και τόμο 13, σελ. 374-375).

Με την ιστορική και ετυμολογική αυτή τεκμηρίωση της ορθογραφίας της λέξης "Επικούριος", προκύπτει ότι η γραφή με ει αποτελούσε ένα λάθος του παρελθόντος, που πρέπει να εγκαταλειφθεί οριστικά, ως δείγμα σοβαρής αντιμετώπισης των διαχρονικών και ιδιαίτερης σημασίας γλωσσικών και ιστορικών μας συμβόλων.

Β) Φιγαλία

Επειδή όμως η ιστορία του Επικούριου Απόλλωνα είναι συνυφασμένη με την ιστορία της αρχαίας Φιγαλίας και επειδή οι δύο αυτές λέξεις (Επικούριος, Φιγαλία) χρησιμοποιούνται συχνά - πυκνά στον τοπικό μας Τύπο, θα επιχειρήσω μια ορθογραφική τεκμηρίωση και για τη λέξη Φιγαλία.

 Η Φιγαλία λοιπόν γράφεται με ι τόσο στην παραλήγουσα, όσο και στην αρχική της συλλαβή, προέρχεται δε ετυμολογικά από τον πρώτο οικιστή και βασιλιά της αρχαίας αρκαδικής(2) αυτής πόλης Φίγαλο, γιο του Λυκάονα (βλ. Παυσανία, Αρκαδικά, Η, 3, 1), δεδομένου ότι στην αρχαία Φιγαλία υφίστατο ως πολίτευμα ο θεσμός της βασιλείας μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. Συγκεκριμένα, η βασιλεία διατηρήθηκε εκεί μέχρι το 659 π.Χ., όταν οι Φιγαλείς με τη βοήθεια των Ορεσθασίων (Αρκάδων άλλης περιοχής) απελευθέρωσαν την πόλη τους από τους Σπαρτιάτες και εγκαθίδρυσαν δημοκρατικό πολίτευμα, συναγωνιζόμενοι έκτοτε σε ανάπτυξη την αρχαία Αθήνα. (Βλ. και Αγησ. Τσέλαλη «Ολυμπιακά», σελ. 223 και Αναστασίου Π. Τζαμαλή «Νομίσματα της Αρχαίας Φιγάλειας», σελ. 1-2).
Έχουμε λοιπόν: Φίγαλος - Φιγαλία.
Με ανάλογο τρόπο προήλθε και η ονομασία της γειτονικής περιοχής Τριφυλίας από τον βασιλιά Τρίφυλο (< τρία φύλα/φυλές της περιοχής: Επειοί ή Πύλιοι, Μινύες ή Αρκάδες και Αιτωλοηλείοι). Άρα: Τρίφυλος - Τριφυλία. Αντίστοιχοι τοπωνυμικοί σχηματισμοί από την αρχαιότητα είναι και οι ακόλουθοι: Πάμφυλος - Παμφυλία, Στύμφαλος - Στυμφαλία, Ρωμύλος - Ρωμυλία, Όλυμπος - Ολυμπία κ.ο.κ. Εδώ ας σημειωθεί ότι Όλυμπος, εκτός από το θεσσαλικό όρος του δωδεκαθέου, ονομαζόταν και το όρος Λύκαιον των αρχαίων Αρκάδων: «Εν αριστερά δε του ιερού της Δεσποίνης το όρος εστί το Λύκαιον. καλούσι δε αυτό και Όλυμπον και Ιεράν γε έτεροι των Αρκάδων κορυφήν», δηλαδή «Στα αριστερά του ιερού της Δέσποινας υπάρχει το Λύκαι­ον όρος. κάποιοι δε από τους Αρκά δες ονομάζουν αυτό και Όλυμπο και Ιερή κορυφή» (Παυσανίας Η, 38,2).

Μετέπειτα επικράτησαν για λίγο χρονικό διάστημα οι μετονομασίες Φιαλία και Φιαλείς (αντί Φιγαλία και Φιγαλείς) από τον τρίτο κατά σειρά βασιλιά της Φιγαλίας Φίαλο, ανιψιό του Φίγαλου και γιο του Βουκολίωνα, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον αδελφό του και αρχικό οικιστή και βασιλιά της Φιγαλίας Φίγαλο.

Κατά μίαν άλλην άποψη, η αρχαία Φιγαλία οφείλει την ονομασία της στη νύμφη Φιγαλία, που ηταν μία από τις Δρυάδες νύμφες.

Οι κάτοικοι της Φιγαλίας, εξάλλου, θα έπρεπε να ονομάζονται Φιγάλιοι, όπως της Τριφυλιας Τριφύλιοι και της Ολυμπίας Ολύμπιοι. Ο τύπος Φιγάλιοι ομως δεν μαρτυρείται γραπτώς στους συγγραφείς που έχουν ασχοληθεί με την ιστορία της Φιγαλίας, παρά μόνο στον Καζαντζάκη σε μία ταξιδιωτική του περιγραφή της περιοχής, λόγω επηρεασμού του μάλλον από τους γεωγραφικά κοντινούς τύπους Τριφύλιοι και Ολύμπιοι. Αντίθετα, οι κάτοικοι της Φιγαλίας αναφέρονται παντού ως Φιγαλείς (Παυσανίας, Πολύβιος, Στέφανος Βυζάντιος, αρχαίες Φιγαλικές επιγραφές), προφανώς από αναλογική επίδραση της ονομασίας άλλων ελληνικών φύλων, όπως Αιολείς, Ερετριείς, Δωριείς, Θεσπιείς κλπ. Έτσι, προκύπτει η ακόλουθη αναλογία: Αίολος - Αιολεύς - Αιολείς, Φίγαλος - Φιγαλεύς - Φιγαλείς κ.ο.κ.

Επικράτησε λοιπόν από την αρχαιότητα ο λόγιος τύπος Φιγαλείς και παράλληλα προς αυτόν ο μεταγενέστερος τύπος Φιγαλιώτες, επί το λαϊκότερον (βλέπε Αγησ. Τσέλαλη, «Ολυμπιακά», σελ. 230 κ.α.). Τέτοιοι παράλληλοι τύποι κατά το σχήμα: Φίγαλος - Φιγαλείς - Φιγαλιώτες, που αφορούν την ονομασία των κατοίκων μιας πόλης ή περιοχής, παρατηρούνται και αλλού, όπως για παράδειγμα: Πύργος -> Πύργιοι -> Πυργιώτες,  Χίος -> Χίοι -> Χιώτες,  Νάξος -> Νάξιοι -> Ναξιώτες κ.λ.π.

Περαιτέρω, απο το τριτόκλιτο Φιγαλεύ-ς (γενική: Φιγαλεύ-ως _ Φιγαλέως, με αποβολή του υ ανάμεσα σε δύο φωνήεντα) προήλθε και η δεύτερη ονομασία της Φιγαλίας, Φιγάλεια, ως εξής: Θέμα Φιγαλεύ + κατάληξη ια - Φιγαλέ-ια (με αποβολή του υ) και τελικά: Φιγάλεια, με αναβιβασμό του τόνου, κατά τα ισχύοντα στα παράγωγα ουσιαστικά σε -εια από άλλα ουσιαστικά τριτόκλιτα ή δευτερόκλιτα, όπως: Αιγιαλεύς - Αιγιάλεια, Μαντινεύς - Μαντίνεια, Ηρακλής - Ηράκλεια, Αμφικλής - Αμφίκλεια,  Δέκελος - Δεκέλεια, Άτταλος - Αττάλεια, Αλέξανδρος - Αλεξάνδρεια, Φιλάδελφος - Φιλαδέλφεια, κ.ο.κ.

Έτσι, επικράτησαν και εδώ δύο παράλληλες ονομασίες: Φίγαλος, ο -> Φιγαλία και Φιγάλεια, όπως και: Ακάδημος, ο -> Ακαδημία και Ακαδήμεια (φιλοσοφική Σχολή του Πλάτωνα και η γύρω περιοχή) και: Δικαίαρχος, ο -> Δικαιαρχία και Δίκαιάρχεια (ελληνική πόλη -αποικία του 6ου αι. π.Χ. στην Καμπανία της Ιταλίας).

Σύμφωνα με μιαν άλλη θρυλούμενη ετυμολογία, που αποτελεί αναγωγη στις αρχέγονες ρίζες των λέξεων Φιγαλία και Φίγαλος, αλλά που δεν μαρτυρείται λεξικογραφικά, υπάρχει και ο τύπος Φυγαλία(3), με υ στην αρχική συλλαβή και ι στην παραλήγουσα. Η λέξη αυτή είναι σύνθετη με

πρώτο συνθετικό το θέμα φυγ- του αορίστου β': έ-φυγ-ον του ρήματος φεύγω και δεύτερο συνθετικό τη λέξη αλς (γενική αλός) = η θάλασσα. Άρα, με αυτή την ετυμολογική ερμηνεία Φυγαλία (και με πιθανή φωνητική μετεξέλιξη του υ σε ι: Φιγαλία) σήμαινε "τόπος εξόδου και φυγής προς τη θάλασσα", δηλαδή θαλασσινή διέξοδος από την υπόλοιπη αρκαδική ενδοχώρα. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι στην αρχαιότητα η Νέδα ήταν πλωτή για μικρά πλοιάρια στις εκβολές της, όπως μαρτυρούν τα σημάδια κρίκων για την πρόσδεση πλοιαρίων στα χωριά Μαρίνα (< λατινικό επίθετο marinus-a-um=θαλασσιvός) = Θαλασσινό χωριό, επίνειο της αρχαίας Φιγαλίας, και Στόμιο (πρώην Σμαρλίνα = Ελιότοπος). Βλέπε και Αγησίλαου Τσέλαλη «Ολυμπιακά», σελ. 229, 235, 249 και 291.

Η αρχική αυτή ετυμολογία δεν μπορεί να αποκλειστεί εντελώς, αλλά, ακόμη κι αν έτσι πορεύτηκε στο χρόνο η λέξη Φιγαλία, επειδή δεν ε­πιβεβαιώνεται κιόλας από τις γραπτές πηγές, θα πρέπει να θεωρηθεί εξεζητημένη (υποθετική, πιθανή, όχι βέβαιη).

Όσον αφορά, επίσης, τις ετήσιες Λυκαιατικές, αθλητικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις της Φιγαλίας, τον μήνα Αύγουστο κάθε έτους, ισχύουν οι παράλληλοι τύποι: (τα) Φιγάλια ή Φιγάλεια (με ι και ει αντίστοιχα στην παραλήγουσα). Ο πρώτος τύπος κατά το σχήμα: Φίγαλος - (τα) Φιγάλια, όπως: Διόνυσος - (τα) Διονύσια, Ισθμός - Ίσθμια, Πυθία - Πύθια, Δημήτηρ - Δημήτρια κ.ο.κ. Ο δεύτερος τύπος κατά το σχήμα: Φιγαλεύς - (τα) Φιγάλεια (<Φιγάλεια), αφού στην περίπτωση αυτή χαρακτήρας του θέματος είναι το ε και όχι το λ.

Οι τύποι, τέλος, Φιγαλιείς, γεν. Φιγαλιέων (με ι μετά το λ) είναι λανθα­σμένοι και ίσως μερικοί παρασύρονται από το ηχητικά παρεμφερές τριτόκλιτο ουσιαστικό: αλιείς, γεν. αλιέων ή και: Ερετριείς, γεν. Ερετριέων κλπ., όπου όμως το ι έχει θέση, γιατί αποτελεί τον χαρακτήρα του θέματος αυτών των ονομάτων, ενώ στη λέξη Φιγαλείς, γεν. Φιγαλέων, χαρακτήρας του θέματος είναι το λ και επομένως το ι μετά το λ δεν έχει καμιά θέση στη λέξη αυτή.

Συνοψίζοντας, λοιπόν, καταλήγουμε στους τύπους:

• Φιγαλία: Όταν αναφερόμαστε στο ομώνυμο χωριό (Παύλιτσα), στη Νέα Φιγαλία (Ζούρτσα) και στο Δήμο Φιγαλίας.

• Φιγάλεια: Τον τύπο Φιγάλεια μπορούμε να τον χρησιμοποιούμε, όταν αναφερόμαστε στην αρχαία Φιγάλεια, με τον τόνο στην προπα­ραλήγουσα (τύπος Φιγαλεία με ει και τόνο στην παραλήγουσα δεν υπάρχει, όπως δεν υπάρχει Δεκελεία αλλά Δεκέλεια, δεν υπάρχει Ατταλεία αλλά Αττάλεια κ.ο.κ.). Λέμε δηλαδή: η Αρχαία Φι­γάλεια, της Αρχαίας Φιγάλειας κλπ.

• Φιγαλείς (γενική: Φιγαλέων) και Φιγαλιώτες: Οι κάτοικοι της κοινό­τητας Φιγαλία (Παύλιτσα).

• (τα) Φιγάλια (από το Φίγαλος) ή (τα) Φιγάλεια (από το Φιγαλεύς): Οι αθλητικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις του Λυκαίου όρους.

(1) Μεγάλη βέβαια ευθύνη για τη διάδοση της λανθασμένης γραφής "Επικούρειος", με -ει, είχε και ο συμπατριώτης μας Πετραλωνίτης δημοσιογράφος Τ.Μ. Ξύδης (1912-1968), μέσω της τοπικής του εφημερίδας "Επικούριος Απόλλων" (Το Επικούριος το έγραφε στην παραλήγουσα με -ει). Η εφημερίδα αυτή εκδιδόταν μεταξύ 1931-1941 στην Ανδρίτσαινα, μεταξύ 1946-1948 πάλι στην Ανδρίτσαινα και μεταξύ 1948-1968 στην Αθήνα. Στο χρονικό διάστημα 1941~1945 είχε διακοπεί η έκδοσή της, λόγω του πολέμου.

Η πολύχρονη έκδοση αυτής της εφημερίδας (επί 32 χρόνια), όπως ήταν φυσικό, έκανε μεγάλη "ζημιά" στην ορθογραφία του Επικούριου (Απόλλωνα). Ως Πετραλωνίτης κι εγώ, της μετά τον Ξύδη γενιάς, ένιωσα ηθικό και πνευματικό το χρέος να αποκαταστήσω το ορθογραφικό αυτό ολίσθημα με αδιαμφισβήτητα γλωσσικά και ιστορικά τεκμήρια.

(2) Η Αρκαδία στην αρχαιότητα περιελάμβανε το νότιο τμήμα του Νομού Ηλείας, το βόρειο τμήμα του Νομού Μεσσηνίας, ένα μικρό νότιο τμήμα του Νομού Αχαΐας και ολόκληρο σχεδόν το νομό Αρκαδίας. Στο κέντρο της αρχαίας αυτής Αρκαδίας υψωνόταν το όρος Λύκαιο.

(1) Φυγαλία: Από το επίθετο ο φυγάλιος, η φυγαλία, το φυγάλιον (= αυτός που φεύγει προς τη θάλασσα), όπως και: ο ενάλιος, η εναλία, το ενάλιον (= αυτός που βρίσκεται μέσα στη θάλασσα) και: ο παράλιος, η παραλία, το παράλιον (= αυτός που βρίσκεται κοντά στη θάλασσα). Βλέπε και Ευγενίας Β. Δεχεράνη «Το όρος Λύκαιο και οι αρχαίοι Αρκάδες», σελ. 194-195.